Yapay Zeka ve Bilinç Araştırmaları

Kabine biraz endişeli giriyorum.

Bizi gerçekten insan yapanın ne olduğunu belirlemek amacıyla yapılan bir araştırmanın parçası bu.

Çalan müziğe eşlik eden flaşa maruz kalmak üzereyim.

Bu Bladerunner adlı bilim kurgu filmindeki bir sahneyi hatırlatıyor. O sahnede, gerçek insanlarla, insan kılığına girmiş yaratıkları ayırmak için bir test yapılıyordu.

Gelecekten gelmiş ve bunun farkında olmayan bir robot olabilir miydim? Testi geçebilecek miydim?

Araştırmacılar başlayacak deneyin aslında bununla ilgili olmadığına dair beni ikna ediyor.

Dreamachine adını verilen cihaz, insan beyninin dünyaya dair deneyimlerimizi nasıl bilinç sürecine soktuğunu incelemeyi amaçlıyor.

Flaş ışıkları başladığında gözlerim kapalı olmasına rağmen, döner şekilde iki boyutlu geometrik desenler görüyorum.

Bu içinde sürekli değişen üçgenler, beşgenler ve sekizgenlerin olduğu bir kaleydoskopun içinde olmak gibi.

Renkler canlı, yoğun ve sürekli değişiyor: pembeler, turkuaz tonları, neon ışıklar gibi parlıyor.

Dreamachine, yanıp sönen ışıklarla beynin içsel faaliyetlerini yüzeye yaklaştırıyor ve düşünsel süreçlerimizin nasıl geliştiğini keşfetmeyi amaçlıyor.

Araştırmacılara göre gördüğüm görüntüler kendi iç dünyama ait ve bana özgüydü. Onlar bu görüntülerin bilince ışık tutabileceğine inanıyor.

O anlarda fısıldadığımı da duyuyorlar:

"Çok güzel, kesinlikle çok güzel. Kendi zihnimin içinde uçmak gibi!"

Sussex Üniversitesi Bilişsel Bilim Merkezi'ndeki çalışma, insan bilinci üzerine dünya çapındaki pek çok yeni araştırma projesinden sadece biri. Bu araştırmalar, varlığımızın farkında olmamızı, düşünmemizi, hissetmemizi ve dünya hakkında bağımsız kararlar almamızı sağlayan kısmı üzerine yoğunlaşıyor.

Araştırmacılar bilincin doğasını daha iyi öğrenerek, yapay zekanın silikon derinliklerinde neler olup bittiğini daha iyi anlamayı umuyorlar.

Bazı bilim insanları yapay zeka sistemlerinin, henüz değilse bile, yakın bir gelecekte bilinç kazanacağına inanıyor.

Peki bilinç gerçekten nedir, yapay zeka buna ulaşmaya ne kadar yakın?

Bunlarla birlikte yapay zekanın bilinç kazanacağı inancı önümüzdeki on yıllar içinde insanları temelden değiştirebilir mi?

100 yıldır filmlerde

Kendilerine ait zihinleri olan makineler, bilim kurgu yapımlarda ve yayınlarda uzun süredir ele alınıyor.

Yapay zeka konusundaki endişeler yaklaşık yüz yıl önce izleyiciyle buluşan Metropolis filmine kadar uzanıyor. Bu filmde bir robot gerçek bir kadını taklit ediyordu.

Benzer şekilde makinelerin bilinç kazanmasının merkezinde olduğu, 1968 yapımı "2001: A Space Odyssey" filminde, HAL 9000 isimli bilgisayar uzay gemisindeki astronotlara saldırıyordu.

Son olarak Görevimiz Tehlike serisinin son filminde, haydutlaşan bir yapay zeka sistemi dünyayı tehdit ediyor.

Ancak son zamanlarda bilim dünyasındaki güvenilir isimler de, sürecin artık bilim kurgu malzemesi olmayabileceğine dair endişelerini dile getirmeye başladı.

Bu ani değişim, Gemini ve Chat GPT gibi uygulamaların hayatımıza soktuğu büyük dil modellerinin (LLM'ler) başarısıyla ortaya çıktı.

Bu sohbet robotlarının serbest akış diyaloglar kurabilme becerisi, alanında uzman bazı isimleri bile şaşırttı.

Bazı düşünürler arasında, yapay zekanın bu süreçte bir gün tam olarak bilinçli hale geleceği yönünde giderek artan bir görüş var.

Sussex Üniversitesi'ndeki araştırmanın direktörü Profesör Anıl Seth ise bu görüşme katılmıyor:

"Bilinci, zeka ve dil ile ilişkilendiriyoruz çünkü bu ikisi, insanlarda bir arada işliyor. Ancak bizde bir arada olmaları, genel olarak, örneğin hayvanlarda bir arada oldukları anlamına gelmiyor"

Peki bilinç aslında nedir?

Bunun kısa cevabını kimse veremiyor. Bilim ve felsefedeki en büyük sorulardan birini yanıtlamaya çalışan Profesör Seth'in, bilgisayar uzmanları, sinir bilimciler ve filozoflardan oluşan ekibi arasındaki sıkı tartışmalardan da bu ortaya çıkıyor.

Farklı bilim alanlarında bu konuda farklı görüşler olsa da bilim insanları bu büyük soruyu küçük parçalara ayırarak yanıtlama yönteminin en iyisi olduğu konusunda uzlaştı.

Dreamachine de bir dizi araştırma projesinden biri.

Nasıl ki 19. yüzyılda nesnelerin canlanmasını sağlayan "yaşam kıvılcımını" bulma arayışı, canlı sistemlerin organlarının ve parçalarının nasıl çalıştığını tespit etme lehine terk edildiyse, Sussex Üniversitesi'ndeki ekip de aynı yaklaşımı benimsiyor.

Bilinci, beynin elektriksel sinyal aktiviteleri veya farklı bölgelere kan akışı gibi değişimler üzerinden tanımlamayı umuyorlar.

Amaç, beyin aktivitesi ve bilinç arasında bağlantılar aramanın ötesine geçerek, bu sürecin farklı bileşenlerini tespit etmek ve açıklamak.

Bilinç üzerine Being You (Sen Olmak) adlı bir kitabın yazarı olan Profesör Seth, toplumun mevcut teknoloji konusunda bilgi sahibi olmadan, bu yeni dönüşüme sürüklenmesi konusundaki endişelerini dile getiriyor.

"Sanki gelecek çoktan yazılmış; insanüstü varlıklarla yer değiştirmeye doğru kaçınılmaz bir yürüyüş varmış gibi düşünüyoruz" diyor.

"Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla, bu konuşmaları yeterince yapamaz olduk. Bu da hepimizin zararına oldu.

"Ancak yapay zeka noktasında halen çok geç değil. Ne yapacağımıza karar verebiliriz" diyor.

Teknoloji sektöründe, bilgisayarlarımız ve telefonlarımızdaki yapay zekanın hali hazırda bilinçli olabileceğine ve onlara bu şekilde davranmamız gerektiğine inananlar var.

Google, Blake Lemoine isimli çalışanını 2022 yılında açığa aldı. Yazılım mühendisi Lemoine, yapay zekalı sohbet robotlarının bir şeyler hissedebileceğini ve potansiyel olarak acı çekebileceğini savunuyordu.

Kasım 2024'te, Anthropic'in yapay zeka yöneticilerinden Kyle Fish, yapay zekanın bilinçlenmesinin yakın gelecekte gerçekçi bir olasılık olduğunu öne süren bir rapor yazdı.

Kısa bir süre önce The New York Times'a verdiği demeçte, sohbet robotlarının zaten bilinçli olma ihtimalinin yüzde 15 olduğuna inandığını da söyledi.

Kyle Fish'in görüşüne göre, bu modelleri geliştiren insanlar bile nasıl çalıştıklarını tam bilmiyor.

Google DeepMind'ın baş bilim insanı ve Londra'daki Imperial College'da yapay zeka alanında profesör olanMurray Shanahan, bu durumun endişe verici olduğunu söylüyor.

BBC'ye konuşan Shanahan, "Aslında LLM'lerin kendi içlerinde nasıl çalıştığını tam olarak anlamıyoruz ve bu biraz endişe kaynağı" diyor.

Shanahan'a göre, teknoloji firmalarının inşa ettikleri sistemleri doğru bir şekilde anlamaları önemli:

"Bu son derece karmaşık şeyleri inşa ederken, başardıkları olağanüstü şeyleri tam olarak nasıl başardıklarına dair iyi bir teoriye sahip olmadığımız garip bir konumdayız.

"Dolayısıyla nasıl çalıştıklarını daha iyi anlamak, onları istediğimiz yönde yönlendirmemizi ve güvenli olmalarını sağlamamızı mümkün kılacaktır"

Teknoloji sektöründeki hakim görüş, mevcut sohbet robotlarının "muhtemelen" hiçbir şekilde bilinçli olmadığı yönünde.

Blum'lara göre yapay zeka yazılımlı kameralar ve dokunmatik sensörler, bu sistemlerin, gerçek dünyaya ait görme ve dokunma gibi daha fazla duyusal girdiye sahip olmalarını sağlayabilir.

Onlar insan beynindeki süreçleri taklit etmeye çalışan "Brainish" (Beyin gibi, olarak çevrilebilir) isimli bir bilgisayar modeli geliştiriyorlar.

BBC'ye konuşan Lenore Blum, "Brainish'in bildiğimiz bilinç sorununu çözebileceğini düşünüyoruz. Yapay zekanın bilinçlenmesi kaçınılmaz" diyor.

Manuel Blum da, bu yeni bilinçli sistemlerin "insanlığın evrimindeki bir sonraki aşama" olacağını söyleyerek coşkulu bir gülümsemeyle söze giriyor.

Manuel Blum, bilinçli robotların var olacağını ön görüyor ve "İleride bu gibi makineler, biz yokken Dünya'da ve belki de başka gezegenlerde bulunacak varlıklar olacaklar" diyor.

New York Üniversitesi'nden David Chalmers, 1994 yılında Tucson Arizona'da düzenlenen bir konferansta gerçek ve görünen bilinç arasındaki ayrımı tanımladı.

Chalmers, bir bülbül sesi duyduğumuzda verdiğimiz duygusal tepki gibi, beynin karmaşık işlemlerinden herhangi birinin bilinçli deneyime nasıl ve neden yol açtığını anlamaya yönelik "zor problemi" ortaya koydu.

Profesör Chalmers, bu zor sorunun yanıt bulma olasılığı bulunduğunu söylüyor.

BBC'ye konuşan Chalmers, "İdeal sonuç, insanlığın bu yeni zekâ nimetini paylaştığı bir sonuç olacaktır. Belki de beyinlerimiz yapay zeka sistemleri tarafından geliştirilir" diyor.

Bunun bilimkurgusal sonuçları hakkında esprili bir gözlemde bulunuyor ve Chalmers, "Benim mesleğimde bilimkurgu ile felsefe arasında ince bir çizgi vardır" diyor.

Profesör Seth ise İngiltere Sussex'te, gerçek bilincin yalnızca canlı sistemler tarafından gerçekleştirilebileceği fikri üzerine eğiliyor.

"Bilinç için yeterli olanın hesaplama değil, canlı olmak olduğuna dair güçlü bir iddia ortaya atılabilir" diyor.

Seth, "İnsan beynini, bilgisayarlardan farklı olarak, ne yaptıkları ile ne oldukları noktasında ayırmak zordur" diyerek açıklıyor ve bu ayrım olmadan, beyinlerin "sadece et tabanlı bilgisayarlar" olduğuna inanmanın zor olduğunu savunuyor.

Organoidler cevap olabilir mi?

Profesör Seth'in aslolanın yaşam olduğuna dair sezgisi doğru açıklamaysa, şu anda laboratuarlarda yetiştirilmekte olan mercimek tanesi büyüklüğündeki küçük sinir hücresi parçacıkları bunu kanıtlayabilir.

Basında çıkan haberlerde "mini-beyin" olarak adlandırılan bu organlar, beynin nasıl çalıştığını araştırmak ve ilaç testleri için geliştiriliyor.

Bilim camiası tarafından "serebral organoidler" olarak adlandırılıyorlar.

Melbourne'deki Cortical Labs adlı Avustralyalı bir firma, 1972 yapımı spor video oyunu olan Pong'u oynayabilen, sinir hücrelerinden oluşan bir sistem bile geliştirdi.

Bilinçli bir sistemden halen çok uzak olsa da, "tabaktaki beyin" pikselli bir topa vurmak için bir aparatı ekranda aşağı yukarı hareket ettirirken ürkütücü görünüyor.

Bazı uzmanlar, eğer bilinç ortaya çıkacaksa, bunun büyük olasılıkla bu canlı doku sistemlerinin daha büyük, daha gelişmiş versiyonlarından geliştirileceğine inanıyor.

Cortical Labs'teki araştırmada, bu sinir hücrelerinde bilinç sinyali olabilecek elektriksel aktiviteler takip ediliyor.

Firmadan Dr. Brett Kagan, insan zekasından ileri, kontrol edilemeyen bir zekanın farklı önceliklere sahip olabileceği konusunu yadsımıyor.

Böylesi bir durumda, yarı şaka bir şekilde, "organoid efendilerinin" yenilmesinin daha kolay olacağını çünkü kırılgan nöronların üzerine dökmek için "her zaman çamaşır suyu olduğunu" söylüyor.

Kagan bu sektördeki büyük oyuncuların, küçük bir tehdit olsa da, yapay zekanın bilinçlenmesi tehdidine eğilmesi gerektiğine işaret ediyor ve fakat "bu alanda ciddi bir çaba görmüyoruz" diyor.

Ancak daha yakın ve acil olan sorun, mevcut makinelerin bilinçli olduğu yanılsamasının bizi nasıl etkilediği olabilir.

Profesör Seth'e göre, sadece birkaç yıl içinde, insansı robotların yer aldığı bir dünyada yaşıyor olabiliriz.

Seth, yapay zekanın duyguları olduğuna inanmaya direnemeyebileceğimizi ve bunun da yeni tehlikelere yol açabileceğinden endişe ediyor:

"Bu, onlara daha fazla güvenmemiz, onlarla daha fazla veri paylaşmamız ve ikna olmaya daha açık olmamız anlamına gelecektir"

Ancak mevcut teknolojinin bilinçli olabileceği yanılsamasının yaratabileceği en büyük riskin "ahlaki aşınma" olabileceğini söylüyor:

"Hayatımızdaki gerçek olan şeylere karşın, bu sistemlerin bakımına maddi ve manevi olarak daha fazla kaynak ayırmamız, ahlaki önceliklerimizi çarpıtacaktır"

Yani robotlara şefkat duyabilir, ancak diğer insanlara daha az önem verebiliriz.

Prof Shanahan'a göre bu da bizi temelden değiştirebilir:

"Giderek artan bir şekilde insani ilişkiler, yapay zeka ilişkilerinde aranacak.

Öğretmenler, arkadaşlar ve bilgisayar oyunlarında rakipler ve hatta romantik partnerler olarak yer bulacaklar.

"Bunun iyi ya da kötü bir şey olup olmadığını bilmiyorum ama bu gerçekleşecek ve biz bunu engelleyemeyeceğiz."