Suriye'nin Kimyasal Silahlarının Denetiminde Soru İşaretleri

Yusuf Hatip - Rusya'nın önerisiyle gündeme gelen Suriye'nin kimyasal silahlarının uluslararası denetimi ve imhası, uzun ve belirsizliklerle dolu bir süreç.

Teklif, uluslararası anlamda kabul görürse, Kimyasal Silahlar Sözleşmesi'ne (KSS)  imza atacak Suriye rejiminin beyan ettiği envanter denetlenebilecek.

Kimyasal silahların kolaylıkla gizlenebildiği ve taşınabildiği dikkate alındığında, "yoksulun nükleeri" olarak bilinen kimyasal silahların Suriye'de tam anlamıyla tespiti ve imhası tartışmalı hale geliyor.

Suriye'nin başkenti Şam'ın kırsalındaki Doğu Guta bölgesinde rejim güçlerinin 21 Ağustos'ta kimyasal silah kullanması sonucu binden fazla kişinin ölmesi ve ardından ABD'nin Esed yönetimini "cezalandırıcı bir karşılık" verme planları tartışılırken, Rusya'nın teklifiyle Suriye gündemi bir anda değişti. Suriye'nin olası bir askeri harekattan kurtulabilecek olması halinde kimyasal silahlarının uluslararası kontrole verilmesini öngören Rusya'nın teklifi, askeri harekat ve muhaliflere askeri yardım konusunda uzun süredir isteksiz davranan Batı başkentlerinde yankı buldu. Suriye'ye askeri karşılığı gündeme getiren ABD, Fransa ve İngiltere'nin Moskova'dan gelen öneriye tüm çekincelerine rağmen olumlu yaklaşmaları, bundan sonraki sürecin nasıl yürütüleceği tartışmalarını beraberinde getirdi.

Nükleer faaliyetlerin Viyana'daki Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu tarafından denetlenmesi gibi, kimyasal silahların önlenmesi çalışmaları da Hollanda'nın Lahey kentinde Birleşmiş Milletler ile yakın temasta olan Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (KSYÖ) tarafından yürütülüyor. Örgütün Genel Direktörü Ahmet Üzümcü, son gelişmelerin ardından kendilerine gelecek bir talebi titizlikle ele almak için son gelişmeleri dikkatle izliyor.

-Esed'den kimyasal silah stok bilgisi istenecek-

Moskova'ya 9 Eylül'de resmi ziyarette bulunan Suriye Dışişleri Bakanı Velid el-Muallim'in son yaptığı açıklamada sözünü ettiği KSS'ye taraf olunması, sürecin ilk basamağı. BM Genel Sekreterliği'ne yapılan başvurunun ardından 30 günün geçmesi gerekecek ve böylece Suriye KSS'ya taraf olmuş olacak. Anlaşmanın imzalanmasının ardından, Şam'da Esed'e bağlı hükümetin ve ulusal meclisin sözleşmeye onay vermesi ve bunu iç hukuka aktarması gerekiyor. Suriye yönetimi böylelikle sözleşmeye taraf ülke haline gelecek ve elindeki kimyasal silah varlığını örgüte bildirmesi gerekecek. KSYÖ de bildirimin ardından envanterin nerede olduğu bildirilirse, orada denetleme yapacak. Denetlemenin akabinde Esed rejiminin izin vermesi halinde silahların imha çalışması başlayacak. Bu çalışma en iyi ihtimalle aylar sürecek bir programı gerektiriyor.

Silahlanma ve kitle imha silahları konusunda yaptığı çalışmalarla tanınan Okan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Başkanı Prof. Dr. Mustafa Kibaroğlu, Esed yönetiminin Kimyasal Silahlar Sözleşmesi'ne taraf olması halinde elindeki tüm kimyasal silah stokunu uzmanlar eliyle imha etmesi gerekeceğini söylüyor.

Kimyasal silahların yok edilmesinin uzun bir süreç olduğuna işaret eden Kibaroğlu, bunların içindeki toksik yanıcı ve yakıcı maddelerin çeşitli solüsyonlar ve kimyasallar kullanılarak doğaya zarar vermeyecek biçimde yok edilmesinin zaman aldığını ve çok ciddi önlemler gerektirdiğini anlatıyor. Kibaroğlu, Esed'in engel çıkarmaması halinde KSYÖ uzmanlarının ülkeye girmesinden yaklaşık bir hafta sonra imha çalışmalarının başlatılabileceğini belirtiyor.

-Silah araması yapılacak mı, Esed'in sözüne mi güvenilecek?-

Suriye'nin kimyasal silah stokunun denetimi ve imhasıyla ilgili en önemli belirsizliklerden biri, bu ülkeye girecek ekibin Esed yönetiminin beyan ettiği envanter dışında arama-tarama çalışmaları yapıp yapamayacağı. KSYÖ çalışmalarının Esed yönetiminin bildirimiyle sınırlı kalması haline, saklanmaları ve taşınmaları oldukça kolay olan kimyasal silahların tam denetimi ve imhası hedefine ulaşılamamış olacak. ABD Dışişleri Bakanı John Kerry'nin yaptığı açıklamaya göre, Esed yönetiminin elinde stoklanmış bin ton çeşitli türlerde kimyasal silah yapımında kullanılacak madde bulunuyor. Bu maddeler arasında sarin ve hardal gazları da yer alıyor.

Kitle imha silahları üzerine çalışmalar yürüten Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü'nden Yrd.Doç.Dr. Şebnem Udum, bu noktada Suriye'nin çok ciddi bir ecza-kimya endüstrisi olduğuna dikkati çekiyor. Udum, "Esed yönetimi bu sanayideki maddelerin bir bölümünü kimyasal silaha dönüştürdü ancak bir kısmını da kimya endüstrisinde kullandığını ifade edebilir, dolayısıyla KSYÖ yetkililerinin bu kimyasalları denetlemesi mümkün olmayabilir" ifadesini kullandı.

-Suriye'nin kimyasal sevdasının nedeni: İsrail-

KSYÖ'nun kurulduğu 16 yıldan bu yana yedi ülke kimyasal silah stokunu imha etti veya imha etmeye devam ediyor. Bu ülkeler Arnavutluk, Hindistan, ABD, Rusya, Japonya, Libya ve adı açıklanmayan ancak büyük ihtimalle Güney Kore olduğu inanılan bir ülke. Rusya ve ABD henüz soğuk savaş döneminden kalma stoklarını bütünüyle imha etmiş değil.

Suriye, 1980'lerin ilk yıllarından itibaren kimyasal silah elde etme çalışmalarına başladı. Şam yönetiminin İsrail ile olan 1967, 1983 ve 1982'de yaptığı savaşları kaybetmesi, kendisini konvansiyonel ve nükleer silah tehdidi oluşturan İsrail'e karşı bir savunma güdüsü içine itti. Bölgesel güvenlik endişeleri ve ülkenin üç kez yenildiği İsrail'den algıladığı tehdit nedeniyle Suriye, özellikle 1980'lerde kimyasal silah elde etme çalışmalarına yoğunlaştı. Böylece günümüze değin kimyasal silah programını sürdürdü. - Ankara