Rıza Pehlevi: Monarşi Yanlısı Geleceği Şekillendiriyor

Doğumundan itibaren Şah olmak için yetiştirilen Rıza Pehlevi, devrim 1979'da babasının monarşisini silip süpürürken ABD'de avcı uçağı pilotluğu eğitimi alıyordu.

Bir zamanlar Batılı müttefiklerce desteklenen babası Muhammed Rıza Şah Pehlevi'nin sığınacak bir yer bulmakta zorlanmasını ve en nihayetinde Mısır'da kansere yakalanmasını ve ölümünü uzaktan izledi.

İktidarın aniden kaybedilmesi genç veliaht prensi ve ailesini devletsiz, aynı zamanda giderek azalan monarşi yanlısı çevrelere ve sürgündeki destekçilerine muhtaç hale getirdi.

Sonraki yıllarda aile birçok trajedi yaşadı. Küçük kız ve erkek kardeşi intihar etti ve Rıza Pehlevi, çoğu kişinin artık tarihe karıştığını düşündüğü hanedanın başı haline geldi.

Bugün 64 yaşındaki Rıza Pehlevi bir kez daha ülkesinin geleceğinin şekillendirilmesinde kendisine bir rol arıyor.

Destekçileri Pehlevi'yi ABD'nin başkenti Washington yakınlarındaki sakin bir banliyöde yaşayan, düşük profilli ve cana yakın biri olarak tanımlıyor. Sıklıkla görünür bir koruma olmadan, eşi Yasmine ile birlikte evinin yakınlarındaki kafeleri ziyaret ediyor.

Üç yıl önce yanlarından geçen biri kendisini İran'daki protesto hareketinin lideri olarak görüp görmediğini sorduğunda hem Rıza Pehlevi hem de eşi aynı şekilde yanıt vermiş ve "Değişimin içeriden gelmesi gerek" demişlerdi.

Bir dönüm noktası

Fakat son yıllarda, Rıza Pehlevi'nin söylemi giderek daha iddialı bir hale geldi. İsrail'in 13 Haziran'da düzenlediği hava saldırılarında üst düzey İranlı generallerin öldürülmesinin ardından Pehlevi, 23 Haziran'da Paris'te bir basın toplantısı düzenledi.

Burada İran İslam Cumhuriyeti'nin çökmesi halinde bir geçiş hükümetine önderlik etmeye hazır olduğunu ilan etti.

Ayrıca olası bir geçiş hükümetindeki 100 günlük planlarını da açıkladı.

Pehlevi bu yeni iddialı tutumunun sürgünde aldığı derslerden ve "babasının geride bıraktığı bitmemiş işler" diye tanımladığı durumdan kaynakladığını söylüyor.

Eski Veliaht Prens Paris'te gazetecilere "Bu geçmişi yeniden inşa etme meselesi değil, tüm İranlılar için demokratik bir geleceği garanti altına alma meselesi" dedi.

Ekim 1970'te Tahran'da doğan Rıza Pehlevi, babasının önceki iki evliliğinden erkek çocuk doğmadığı için tahtın tek adayıydı. Ayrıcalıklı bir ortamda büyüdü, özel hocalardan eğitim aldı ve küçük yaştan beri monarşiyi savunmak üzere eğitildi.

17 yaşındayken ABD'nin Texas eyaletine avcı uçağı pilotu eğitimi alması için gönderildi. Fakat dönüp, ülkesine hizmet edemeden önce, devrim babasının iktidarını devirdi.

Pehlevi o zamandan bu yana ABD'de yaşadı. Siyaset bilimi okudu. İranlı-Amerikalı avukat Yasmine ile evlendi ve üç kız çocuğu büyüttü: Nur, İman ve Farah.

Tartışmalı miras

Pehlevi sürgündeyken monarşi yanlıları için önemli bir sembol isim oldu. Birçok kişi Pehlevi dönemini hızlı çağdaşlaşma ve Batı'yla daha yakın ilişkiler kurma yılları olarak hatırlıyor. Başka birçokları da o dönemi sansür ve korkulan gizli polis SAVAK'ın dönemi diye görüyor.

Rıza Pehlevi'nin İran'da gördüğü destek yıllar içinde inişli çıkışlı bir seyir izledi. 1980'de Kahire'de sembolik bir taç giyme töreni yaptı ve kendisini Şah ilan etti. Pratikte bunun bir etkisi olmadıysa da, bazı karşıtları bunun şu anda vermeye çalıştığı demokratik reform mesajının içini boşalttığını söylüyor.

Birçok kez muhalif koalisyonlar inşa etmeye çalıştı. Bunlara 2013'te kurulan Serbest Seçimler için Ulusal İran Konseyi de dahildi. Bunların çoğu iç anlaşmazlıklarla mücadele ederken, İran'ın içine nüfuzları sınırlı oldu.

Sürgündeki bazı muhalif grupların tersine, Pehlevi sürekli şiddeti reddetti ve Halkın Mücahitleri (PEK) gibi silahlı örgütlerle arasına mesafe koydu.

Sık sık barışcıl bir geçiş dönemi ve İran'ın gelecekteki siyasi sistemine karar verilmesi için bir referendum yapılması çağrısında bulundu.

Ülke dışındaki tartışmalar

Pehlevi son yıllarda giderek artan bir ilgi görmeye başladı.

2017'deki sokak eylemlerinde dedesine atıfla "Rıza Şah, Ruhun Şad Olsun" sloganları duyuldu.

2022'de Mahsa Amini'nin gözaltındayken öldürülmesiyle başlayan ülke çapındaki eylemlerde, Rıza Pehlevi yine medyanın odağındaydı.

İran'ın bölünmüş muhalefetini toparlama girişimi temkinli bir uluslararası ilgi gördü ancak ivme kazanmadı.

Karşıtları, Rıza Pehlevi'nin ülke dışında 40 yıl geçirmesine karşın, dayanıklı bir örgütlenme ve bağımsız bir medya organı kuramadığını söylüyor.

Rıza Pehlevi'nin İsrail'e 2023'te yaptığı tartışmalı bir ziyaret, hakkındaki görüşleri daha da böldü.

Pehlevi, bir Yahudi Soykırımı anma etkinliğine katılmış ve ardından Başbakan Benyamin Netahyahu ile görüşmüştü.

Bazı İranlılar bunu pragmatik bir yaklaşım olarak değenlendirirken bazıları da İran'ın Arap ve Müslüman müttefiklerini kendisinden uzaklaştırabileceğini düşündü.

İsrail'in son günlerde İran'a karşı hava saldırılarından sonra Pehlevi, zor sorularla karşılaştı.

BBC Muhabiri Laura Kuenssberg ile söyleşisinde sivillerin yaşamını riske atan İsrail saldırılarını destekleyip desteklemediği sorulduğunda, sıradan İranlıların hedef olmadığında ısrar etti ve "rejimi zayıflatacak her şeyin" İran'daki birçok kişi tarafından memnuniyetle karşılanacağını savundu. Pehlevi'nin bu sözleri tartışmaları tetikledi.

Henüz yazılmamış gelecek

Bugün Pehlevi kendisini, tahta oturmayı bekleyen bir Şah gibi değil de ulusal uzlaşma figürü olarak sunuyor.

İran'ın serbest seçimlere, hukukun üstünlüğüne ve eşit kadın haklarına doğru gitmesine yardımcı olmak istediğini söylüyor.

Monarşinin geri dönmesi ya da bir cumhuriyet kurulması konusunda da nihai kararın ulusal bir oylamaya bırakılmasını istiyor.

Taraftarları Pehlevi'yi barışçıl değişime uzun süredir bağlı kalan tek tanınır muhalif isim olarak görüyor.

Karşıtları ise yabancıların desteğine çok bağımlı olduğunu söylüyor ve onlarca yıldır süren siyasi kargaşadan yorgun düşen ülke içindeki İranlıların sürgündeki herhangi bir lidere güvenip güvenemeyeceklerini sorguluyor.

İran hükümeti Pehlevi'yi bir tehdit olarak gösterirken özgür bir siyasi alan ve güvenilir kamuoyu yoklamaları olmadan aldığı gerçek desteği ölçmek imkansız.

Bazı İranlılar hâlâ hanedana büyük bağlılık duyuyor, bazıları da seçimlerin ne kadar demokratik bir ortamda geçtiği tartışmalı olsa da, seçilmemiş bir lideri diğeriyle değişmekten korkuyor.

Pehlevi'nin babası Kahire'ye gömüldü. Monarşi yanlıları İran'a bir gün sembolik bir geri dönüş bekliyor.

Sürgündeki Veliaht Prens'in bir gün bunun gerçekleştiğini görüp göremeyeceği, hâlâ geçmişiyle mücadele eden İran'daki çok sayıda yanıtlanmamış sorudan biri.