Kırım Savaşı'nın Tarihi ve Jeopolitik Önemi - Son Dakika
Bundan tam 172 yıl önce, 4 Ekim 1853'te, Rus ordularının Eflak ve Boğdan'ı işgal etmesi üzerine Osmanlı İmparatorluğu, Rusya'ya savaş ilan etti.
İngiltere ve Fransa da beş ay sonra, Rus donanmasının Osmanlı filosunu Sinop'ta yok etmesinin ardından, Osmanlı İmparatorluğu'na destek için Kırım Savaşı'na katıldı.
Kırım Savaşı, Avrupa'nın büyük güçlerinin katıldığı ilk modern savaşlardan biriydi.
Hem askeri teknolojiler hem de diplomatik dengeler açısından dönüm noktasıydı.
Savaş Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere ve Fransa'nın galibiyeti, Rusya'nın yenilgisiyle sonuçlandı.
1856'da imzalan Paris Antlaşması'yla biten savaş sadece askeri bir çatışma değildi.
Hem 19. yüzyılın güç dengelerini yeniden şekillendirdi hem de jeopolitik açıdan dönüm noktası oldu.
Kırım Savaşı başladığında Rusya'nın başında Osmanlı İmparatorluğu için "hasta adam" benzetmesini yapan Çar I. Nikolay, Fransa'nın başında stratejik bir zafere ihtiyaç duyan İmparator III. Napoleon, İngiltere'nin başında da toplam 63 yıl tahtta kalacak Kraliçe Victoria vardı.
Osmanlı İmparatorluğu bir süredir ülke içinde ve dışında güç kaybediyordu.
Rusya Ortodoks, Fransa ise Katolik Hristiyanların haklarını ve imtiyazlarını koruma iddiasındaydı.
Protestan İngiltere ise mezhep kavgasında taraf değildi ancak Rusya'nın genişlemesine, güçlenmesine ve güneye inmesine karşıydı.
Rusya, 1783'te Kırım'ı ilhak etmiş ve Kırım Tatarlarını göçe zorlamıştı.
İşte Kırım Savaşı, böyle bir ortamda başladı.
Londra'da bulunan King's College Üniversitesi'nde deniz tarihi eğitimi veren Profesör Andrew Lambert, Kırım Yarımadası'nın esasında büyük güçler arasındaki bu savaşta küçük bir yer tuttuğunu söylüyor:
"Kırım Savaşı olarak adlandırılıyor ama mesele Kırım değil. Kırım, İngilizler için ekonomik açıdan da ilgi çekici değil. Bu savaş, Rusya'nın deniz üssünü yok etmek ile alakalıydı."
Doktora tezini Kırım Savaşı üzerine yazan tarihçi Doç. Dr. Candan Badem de savaşın Baltık Denizi'nden Karadeniz'e, Kafkaslardan Tuna boylarına kadar çok geniş bir coğrafyada ve farklı cephelerde yapıldığını hatırlatıyor.
Kırımlı Tatarlarla ilgili çalışmalarıyla tanınan Prof. Dr. Hakan Kırımlı, Rusya'nın henüz yarımadayı resmi resmi ilhak etmeden güneyindeki Akyar (Sivastopol) kasabasına o zamana kadar gelmiş geçmiş en büyük deniz üslerinden birini kurduğunu söylüyor.
"Oraya Yunanca isim verdiler: Sevastopolis. Rusçaya çevrilmiş hali Sevastopol. İmparator şehri gibi tercüme edebiliriz."
Aynı yıl burada Karadeniz Rus filosu inşa edilmeye başlandı.
Prof. Kırımlı'ya göre bunun temel nedeni Rusya'nın gözünü İstanbul'a dikmesiydi:
"[Ruslar] Bunu hiçbir zaman gizlemediler. Burayı bir zıplama taşı olarak gördüler. Kırım'a ve İstanbul'a hâkim olduklarında artık Karadeniz onların elinde demekti."
19. yüzyılın ortalarında özellikle Filistin bölgesinde, Ortodokslar ve Katolikler arasında, kutsal yerler üzerindeki hak iddiaları nedeniyle tartışma vardı.
Osmanlı İmparatorluğu'nun, özellikle Kudüs'te Hristiyanlara ait kutsal mekanların kontrolü konusunda Ortodoksları değil Katolikleri desteklemesi Rusya'yı kızdırmıştı.
Rusya bu ortamda Osmanlı topraklarındaki tüm Ortodokslar üzerinde hamilik talep ediyor, Osmanlı buna karşı çıkıyordu.
Tarihçi Doç. Dr. Candan Badem, "Bir devletin kendi tebaasının bir kısmı üzerinde başka bir devletin koruyucu olduğunu kabul etmesi tabii ki mümkün değildir" diyor.
Rusya'nın, Osmanlı'ya baskı yapmak için Temmuz 1853'te sınır kabul edilen Prut Nehri'ni geçerek Bükreş'e kadar ilerlediğini söylüyor.
Peki Osmanlı İmparatorluğu 4 Ekim 1853'te Rusya'ya savaş ilan ederken, İngiltere ve Fransa savaşa girmek için neden Mart 1854'e kadar bekledi?
"Kırım Savaşı: Rusya'ya karşı İngiliz Büyük Stratejisi" adlı kitabın yazarı Andrew Lambert, bu soruyu şöyle yanıtlıyor:
"Çünkü Baltık Denizi'nde buzlar o zaman erir. Böylece İngiltere'nin ana filosuyla Rusya'nın [limanlarına] saldırabilirsiniz."
Rusya, Çar I. Nikolay yönetiminde yayılmacı bir politika izliyor, Osmanlı İmparatorluğu topraklarının "paylaşılmasını" istiyordu. Eflak ve Boğdan prensliklerini işgalinin bir nedeni de buydu.
Andrew Lambert'e göre İngiltere ise Rusya'nın bölgedeki nüfuzunu kısıtlamak istedi, bu nedenle en büyük rakiplerinden olmasına karşın Fransa ile birlikte Osmanlı İmparatorluğu'nun yanında savaşa girdi.
Lambert'e göre meselenin özünde, mezhep çatışmasından çok, Batı ve Rusya arasındaki jeopolitik nüfuz çatışması vardı:
"Rusya'nın Karadeniz'de, özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik faaliyetleri üzerinde egemenlik kurma arzusu İngiltere'nin çıkarlarıyla çelişiyordu.
"İngilizler, Osmanlı ile pozitif ticari ilişkileri sürdürmek istiyor ve Rusya'nın Akdeniz'de bir güç haline gelmesini hiç istemiyorlardı."
Lambert, bu devletlerin 19'uncu yüzyılda savaşa neden olan yaklaşımlarını hâlâ sürdürdüğünü düşünüyor:
"Ruslar hala agresif. Fransızlar uluslararası ilişkilerde puan toplamaya çalışıyor. İngilizler ise sükuneti koruyup ticarete odaklanmaya çalışıyor."
Doç. Dr. Candan Badem ise "Rusya'nın Batı'ya açılan iki penceresi var. Biri Baltık Denizi'nde, biri Karadeniz'de. Ruslar tabii ki Karadeniz'de güçlü bir donanma bulundurmak istiyordu" diyor ve Kırım'daki Rus donanmasının müttefiklerin öncelikli hedefi haline geldiğini söylüyor.
Badem ayrıca Osmanlı açısından "Kırım'ın çoktan yitirilmiş bir toprak parçası" olarak görüldüğünü ve arşiv belgelerinde Kırım'ı geri alma niyetine dair bir ipucu olmadığını belirtiyor.
Doç. Dr. Candan Badem'e göre Rusya Çarı I. Nikolay, bu süreçte "uluslararası konjonktürü yanlış okudu":
"1848'de Avrupa'da çıkan devrimleri bastıran, dönemin en güçlü kara ordusuna sahip olan Nikolay, 'anarşi ve devrimden' koruduğu Avusturya'nın kendisine destek vereceğini düşünüyordu.
"Yine kendisi gibi derinden muhafazakar olan İngiltere Kraliçesi Victoria ve onun lordlarının kendisini anlayacaklarını sanıyordu.
"Ancak Nikolay, devletlerin dış siyasetinin de tıpkı iç siyaset gibi hükümdarların kişisel zevklerinden ziyade egemen sınıfın çıkarları tarafından belirlendiğini anlamıyordu."
Savaşın son büyük muharebelerinden biri Kars Kalesi kuşatmasıydı.
Kalenin savunulmasından İngiliz General William Fenwick Williams'ın sorumlu olduğunu hatırlatan Lambert şu yorumu yapıyor:
"Çok onurlu bir duruş... Kaleyi savunuyorlar ancak yiyecekleri bitiyor ve teslim olmak zorunda kalıyorlar. Savaşın son kertesinde teslim olmak acı-tatlı bir his bırakıyor. 'Savaşı kazandık ama muharebeyi kaybettik' diyorlar."
Sonuçta İngiltere ve Fransa asıl hedefine ulaştı. Osmanlı İmparatorluğu ile birlikte Rusya'yı yenerek savaşı kazandılar.
Doç. Dr. Candan Badem, Rusya'nın kendi gemilerini batırarak Sivastopol Limanı'nın girişini kapattığını, bunun üzerine müttefiklerin karadan çıkarma yaptığını anlatıyor:
"Hem Karadeniz filosunu kaybeden hem de dışarıyla Baltık Denizi üzerinden ticareti kesilen Rusya, savaşı daha fazla sürdüremedi. Yenilgisini kabul ederek 1856'da Paris Antlaşması'nı imzaladı."
Ancak savaş sonunda sınırlarda büyük bir değişim yaşanmadı ve Sivastopol dahil Kırım tekrar Rusya'nın eline geçti.
Rusya, Eflak ve Boğdan'ın yanı sıra 1855'te kuşatarak teslim aldığı Kars Kalesi'ni Osmanlı'ya geri verdi.
Prof. Dr. Hakan Kırımlı da savaşın sonu ile ilgili olarak "İngiltere aslında daha stratejik şeyler bekliyordu, Rusların Kırım'dan çıkartılması ya da Kafkasya'da durdurulması gibi" diyor.
Marksizmin kurucuları Karl Marx ve Friedrich Engels de savaşın karakterleri arasındaydı.
Kırım Savaşı ve Kars'taki gelişmeler üzerine New York Daily Tribune gazetesinde savaş röportajları ve analizleri yayımlanıyordu.
Candan Badem'e göre her ikisi de yazılarında "çok net Osmanlı yanlısı" bir tavır alıyordu.
Badem, Rusya'yı "Avrupa'da gericiliğinin jandarması ve kalesi" olarak gördüklerini, Osmanlı'yı desteklediklerini de ekliyor.
Andrew Lambert, Marx'ın Almanya prensliklerinin rakibi Rusya İmparatorluğu'nu devirmek yoluyla siyasi dönüşüm getirmeyi umduğunu, Engels'in ise Kırım Savaşı'ndan önemli askeri dersler çıkardığını söylüyor.
Lambert, Marx ve Engels'i kastederek "Bu otokratik rejimler arasındaki çatışma üzerinden fikirlerini şekillendirdiler" diyor.
Lambert'e göre Kırım Savaşı'nda edinilen askeri tecrübelerden kısa süre sonra patlak veren Amerikan İç Savaşı'nda da (1861–1865) yararlanıldı.
Bu tecrübeler arasında telgraf kullanımı, savaşta demiryolu taşımacılığının önemi, savaş muhabirlerinin kamuoyuna etkisi ve savaşları ve kuşatma teknikleri de vardı.
Modern hemşireliğin kurucusu kabul edilen Florence Nightingale'in Kırım Savaşı sırasında geliştirdiği hemşirelik reformları da Amerikan İç Savaşı'nda sahra hastanelerinin ve tıbbi lojistiğin gelişmesine ilham vermişti.
Kırım Savaşı'nın Osmanlı modernleşmesi açısından da sonuçları oldu.
Doç. Dr. Candan Badem, "Bu savaşın sonucu olan 1856'daki Islahat Fermanı, Osmanlı'da gayrimüslimlere siyasi ve hukuki eşitliğin verildiği önemli bir belge" diyor.
Fermanın Avrupalıların baskısından dolayı Paris Antlaşması'ndan hemen önce kamuoyuna duyurulduğunu vurguluyor.
Ayrıca tarihçiler Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk kez bu savaş sırasında dış borç aldığını vurguluyor.
Badem, "1854'te başlayan bu dış borç serüveni 1876'da Osmanlı'nın moratoryum ilan etmesi ve Düyun-u Umumiye'nin kurulmasıyla sonuçlanıyor" diyor.
Bu borçların geri ödemelerinin 1950'ye kadar uzandığını hatırlatıyor.
Öte yandan Osmanlı'ya dışarıdan köle ticareti Kırım Savaşı sırasında Avrupa'nın baskısı sayesinde yasaklandı.
Rusya'da ise savaş sonucu bir reform çabası başladı. 1862'de serflik, yani toprak köleliği kaldırıldı.
Andrew Lambert, Rusya'nın Batı ülkeleri ve Osmanlı'ya kıyasla dış sermayeye erişimi olmadığını ve bu nedenle savaşta zorlansa da çok borçlanmadığını söylüyor.
Lambert, "Rus ekonomisi savaştan sonra bazı açılardan diğer herkese kıyasla daha hızlı toparladı çünkü büyük bir borç yükü taşımıyordu" diyor.
Prof. Dr. Hakan Kırımlı, Rusya'nın 1783'te Kırım'ı ilhakı öncesi bölgede nüfusun çoğunluğunun Müslüman Kırım Tatarları olduğuna dikkat çekiyor.
Ancak Prof. Kırımlı'ya göre ilhakın ardından "Kırım'ı Ruslaştırma/Hristiyanlaştırma" için çaba gösterildi, tedirginlik duyan Kırım Tatarları göçe mecbur bırakıldı.
Prof. Kırımlı, "Kırım harbinin aslında en büyük kurbanları Kırım Tatarları oldu" diyor ve bu halkın Osmanlı'ya büyük göç dalgasının Kırım Savaşı'nın direkt sonuçlarından olduğunu söylüyor.
Kırımlı, savaş sırasında Osmanlı ve müttefik güçlerin askerleri geldiğinde Kırım Tatarlarının onlara sempati gösterdiğini aktarıyor.
Savaş sonrası bölgeye tekrar hakim olan Rusya'nın "düşmanla iş birliği yaptıkları" iddiasıyla Kırım Tatarlarına baskı uyguladığını söylüyor.
Kırım Savaşı'nın sona ermesinden sonra, zaten uzun süredir devam eden Kırım Tatar göçlerinin 1860–1861 yıllarında zirveye ulaştığı belirtiliyor.
Prof. Kırımlı, 1859-62 arasında yüzbinlerce Kırım Tatarının Osmanlı'ya göç ettiğini söylüyor:
"Kırım'da Kırım Tatarları nüfusun mutlak çoğunluğunu ilk defa o zaman kaybetti. 700'e yakın köy bu şekilde boşaldı."
Serfliğin kaldırılmasıyla buraya Rus iskanının da hızlandığını ekliyor.
Tatarlar 1944'de, Joseph Stalin döneminde bir kez daha Kırım'dan sürüldü.
Bugün yarımadadaki nüfusun yaklaşık yüzde 15'ini oluşturdukları düşünülüyor.
Kırım Savaşı'nın sonunda Osmanlı İmparatorluğu reform yapması karşılığında İngiltere ve Fransa'nın desteğiyle Avrupa diplomasisine dönmüş, Rusya'nın Karadeniz'deki gücü kırılmıştı.
Ancak Kırım Savaşı'nın bugüne uzanan en önemli sonucu Kırım'ın jeopolitik öneminin kalıcılaşması oldu.
Savaş sonunda Kırım Rusya'ya geri verildi.
Önce Çarlık Rusyası, sonra Sovyetler on yıllar boyunca burayı yönetti.
Sovyet lideri Nikita Kruşçev, 1954 yılında yarımadayı o dönem Sovyetlerin parçası olan Ukrayna'ya devretti.
Kırım, 1991 yılında Ukrayna'nın geri kalanıyla birlikte çökmekte olan Sovyetler Birliği'nden bağımsızlık yönünde oy kullandı.
Ancak Rusya, 2014'te Kırım'ı yeniden ilhak etti.
Rusya lideri Vladimir Putin, Rusya'nın Kırım ile "yaşayan ve kopmaz bağları" olduğunu söylüyor.
Uluslararası Ceza Mahkemesi, Rusya'nın buradaki varlığını "işgal" olarak tanımlıyor.
Ukrayna ise Kırım'ı vazgeçilmez bir parçası olarak görüyor.
Sivastopol ise Rus donanmasının en önemli üslerinden biri olmaya devam ediyor.
Üs, NATO ve Batı için Karadeniz'deki en kritik Rus askeri noktası olarak görülüyor.
Karadeniz Filosu'nun ana karargâhı hâlâ Sivastopol'de bulunuyor.
Yani Sivastopol, Rusya için sadece bir şehir değil, Karadeniz stratejisinin de kalbi olmaya devam ediyor.
Son Dakika › Dünya › Kırım Savaşı'nın Tarihi ve Jeopolitik Önemi - Son Dakika
Masaüstü bildirimlerimize izin vererek en son haberleri, analizleri ve derinlemesine içerikleri hemen öğrenin.
Sizin düşünceleriniz neler ?